Różne są kierunki aktywności dziecka w zabawie. Zabawą jest np. karmienie lalki, „prowadzenie” samochodu, gra w loteryjkę, puszczanie baniek mydlanych, skakanie przez skakankę itp. Każda z tych zabaw wypływa z różnych zainteresowań, emocji i wyobraźni.W pedagogice przedszkolnej dokonano klasyfikacji zabaw wyróżniając ich rodzaje, a każdy rodzaj zabawy odgrywa swoistą rolę, toteż w przedszkolu również każdy z nich powinien mieć warunki istnienia. Ze względu na aktywność dziecka w zabawie wyróżnia się: zabawy manipulacyjne, konstrukcyjne, tematyczne, dydaktyczne, ruchowe. Inne kryterium podziału uwzględnia inicjatywę i samodzielność i obejmują zabawy spontaniczne, swobodne, spontaniczne z udziałem nauczycielki (częściowo organizowane) i zabawy według określonych zasad. Trzecie kryterium to liczna uczestników i występują tu zabawy samotne, zespołowe i zbiorowe. Ostatnie kryterium – teren – obejmuje zabawy w budynku i w ogrodzie. Obserwacja bawiących się dzieci skłania też do uwzględnienia zabaw polegających na robieniu żartów, przekomarzaniu się, mocowaniu. Taka klasyfikacja zabaw ma powodzenie ze względu na użyteczność praktyczną.
Najwcześniej w rozwoju dziecka występują zabawy manipulacyjne, podejmowane już przez niemowlę. Są to czynności ruchowe skierowane w początkowej fazie na własne ciało, a potem na przedmioty. Dziecko uczy się poznawać przedmioty po wyglądzie. Przystosowuje chwyty i pracę rąk do budowy i kształtu rzeczy, a przez uderzanie uczy się poznawać przedmioty po wydanym przez nie dźwięku. Już obecność przedmiotów wywołuje u dziecka aktywność w zdobywaniu wiedzy o ich przydatności i użyteczności tak dla zabawy, jak i celów praktycznych. Czynności te mają ogromne znaczenie nie tylko dla wyćwiczenia ruchów rąk oraz usprawnienia motoryki całego ciała, ale także dla rozwoju umysłowego dziecka.
Zabawy manipulacyjne wraz ze wzrostem doświadczeń dziecka przekształcają się w coraz bardziej bogate zabawy konstrukcyjne. Ich istota jest tworzenie „dzieła” z dowolnego materiału, a więc konstruowanie, budowanie, dążenie do widocznego wyniku. Zabawy konstrukcyjne nie tylko kształtują precyzję ruchów, myślenie i wyobraźnię dziecka, lecz rozwijają również jego uwagę, wytrwałość, systematyczność i umiejętność pokonywania przeszkód, uczą współżycia społecznego.
Literatura pedagogiczna wiele uwagi poświęca zabawom tematycznym, nazywanym też zabawami w role, twórczymi, fikcyjnymi. W każdej zabawie tematycznej występuje moment przyjęcia jakiejś roli, naśladowania, tworzenia, udawania kogoś czy czegoś, a więc tworzenia fikcji. Zabawy te rozwijają się etapami w zależności od wieku dzieci. I tak, 3-latki naśladują zazwyczaj jakąś jedną wybraną czynność. 4-latki bawią się w to, co znaj ąz własnego doświadczenia. U 5 -latków zabawa wzbogaca się, rozwijają się treści czerpane z opowiadań, obrazków, z widowisk. Odtwarzane są coraz bardziej złożone sytuacje ze szczegółami. W zabawie dzieci 6-letnich zjawia się fabuła. Wzrastają wymagania dziecka, aby wszystko działo się tak, jak naprawdę, mobilizuje ono swoje wiadomości o tym, w co się bawi. Z czasem zjawia się potrzeba wyjścia poza krąg tego, co najbliższe, poszerzają się zainteresowania, które zaczynają dominować u 6-latków. Zabawy tematycznej jak widać, są bardzo zróżnicowane i zindywidualizowane. Dziecko w postaci zabawowej wprowadza w czyn to, co przedtem zaobserwowało, poznało, przeżyło. Świadczy to o istnieniu wewnętrznej potrzeby naśladowania i powtarzania.
W kontekście znaczeniowym można stwierdzić, że dzięki zabawom tematycznym zachodzą duże zmiany w sferze emocji i potrzeb dziecka i pojawiają się metody wyróżniające się w dążeniu do uczynienia dużego kroku w kierunku dorosłości, łączące się z pragnieniem rozpoczęcia nauki w szkole. Dokonuje się zmiana w stosunkach między partnerem zabawy, szczególnie między dzieckiem, a dorosłym. Następuje także przejście od rozwiniętych działań z przedmiotami zastępczymi (występującymi w zabawie w sposób umowny) do operowania w umyśle znaczeniami oderwanymi od przedmiotów. Stwarza to przesłanki dla kształtowania się czynności umysłowych opartych na mowie.
Zabawa w role wpływa też na: kształtowanie się zachowania dowolnego. Dziecko nabiera umiejętności zestawienia swego zachowania z wzorem oraz samokontroli. Duże znaczenie mają owe zabawy również dla rozwoju zespołu przedszkolnego. Przyczyniają się do utrwalania i sprawdzenia posiadanego zasobu wiedzy. Dzieci precyzują i bogacą swoje wiadomości, zdobywają nową wiedzę, kształcą i utrwalają różnego rodzaju sprawności i zdolności. Pielęgnowanie zabawy w role jest szczególnym zadaniem pedagogicznym we wszystkich grupach w przedszkolu. ” Bardzo atrakcyjne i sprawiające wiele przyjemności są zabawy dydaktyczne, czyli nauczające, opracowane przez nauczycielkę do określonych celów kształcących. Chociaż nie stanowią one wyniku swobodnej twórczości dziecka, cieszą się dużym zainteresowaniem z jego strony. Mogą być stosowane w pracy indywidualnej, w małych zespołach i z całą grupą. Obok dostarczania dzieciom typowych przeżyć związanych z zabawą, głównym jej celem jest określone zadanie umysłowe, połączone często z działalnością manualną. Do zabaw dydaktycznych, należą gry dydaktyczne, które charakteryzuj ą się tym, że w dążeniu do wygranej występuje element współzawodnictwa oraz obowiązują określone reguły. Wyróżnia się również zabawy polegające na spostrzeganiu cech przedmiotów; utrwaleniu pojęć i stosunków ilościowych; utrwaleniu wiadomości oraz usprawnianiu i korekcie wymowy.
Obok opracowanych i wyuczonych zabaw i gier dydaktycznych, dzieci spontanicznie podejmuj ą pewne czynności, które mają charakter zabaw dydaktycznych. Zabawy dydaktyczne dają dziecku okazję do porządkowania swoich wiadomości, operowania nimi, rozumowania, dociekania. Doskonalą sprawności takie jak: spostrzegawczość, pamięć, analizę, syntezę, liczenie, uwagę, porównywanie. Wyrabiają cechy charakteru: systematyczność, wytrwałość, samodyscyplinę i poczucie sprawiedliwości.
Warto zwrócić uwagę na zabawy i gry ruchowe w przedszkolu. Czynnikiem dominującym w nich jest ruch, stanowiący ważny bodziec rozwoju dziecka.
Obok zabaw ruchowych bez żadnych reguł, stosuje się w szerokim zakresie zabawy o charakterze dydaktycznym (z ustalonymi prawidłami, regułami, instrukcjami podanymi przez nauczycielkę). Ważny jest też cel, który stanowi kryterium wyodrębnienia wielu rodzajów zabaw ruchowych. Ich treść może być rozmaita, ale znaczenie wychowawcze jest ogromne i nie ogranicza się tylko do dodatniego wpływu na rozwój motoryczny dziecka. W zajęciach tych dzieci uczą się przestrzegać najprostszych zasad postępowania, przyzwyczajają się do współdziałania ze sobą, stają się bardziej spostrzegawcze, zdyscyplinowane, uważne i przedsiębiorcze. / Szczególną troską należy otoczyć zabawy spontaniczne w przedszkolu, w których inicjatorem jest samo dziecko. Obiera ono sobie przedmiot tej zabawy, a w realizacji swoich zamierzeń posługuje się przez siebie wymyślonymi środkami. Zamierzenia dziecka bywają tak bardzo osobiste, że wyobraźnia dorosłego nie zawsze jest w stanie za nimi nadążyć. Dziecko najpełniej przeżywa teraźniejszość, gdy w sobie wiadomym kierunku samodzielnie obserwuje, bada, naśladuje, ćwiczy umiejętności, które posiada na danym etapie rozwoju. To nic, że może działa nieudolnie, ale coraz lepiej i o własnych siłach. Tej drogi uczenia się dziecka, która wiedzie przez zabawę, nigdy żadna inna droga nie zastąpi. Zdarza się że ze swymi pragnieniami wybiega poza swoje możliwości, dąży do tego, czego osiągnąć nie może, nie potrafi, oczekuje wówczas pomocy ze strony nauczycielki. Zabawy z regułami inicjatywę dziecka ujmują w ramy, których nie można przekroczyć. Ten rodzaj zabaw dydaktycznych i ruchowych cieszy się wśród dzieci powodzeniem; stymuluje on ćwiczenia w samodyscyplinie, w podporządkowaniu się wyznaczonym zadaniom. Każda z grup zabaw, wyróżnianych ze względu na stopień samodzielności własnej i własnej inicjatywy dziecka, odgrywa swoistą rolę w jego rozwoju. Łączy je wspólna cecha dobrowolności. Zaspokojeniu potrzeb poznawczych, a zwłaszcza ciekawości dziecka, służą zabawy badawcze. Polegają one na dokonywaniu na różnym materiale najrozmaitszych doświadczeń. Są one dziecku bardzo potrzebne, bo właśnie doświadczenia rodzą pytania: co, z czego zostało zrobione? dlaczego jest tak, a nie inaczej? co do czego służy? Pobudzanie właśnie do stawiania pytań i udzielanie na nie odpowiedzi, to jedna z umiejętności wchodzących w zakres sztuki wychowania.
Różnym rodzajom zabaw towarzyszy żart i przekomarzanie, niemniej niektóre zabawy w intencji dziecka przede wszystkim to mają na celu. Rozwijają one poczucie humoru, czyli niezmiernie cenną cechę ludzkiego umysłu i usposobienia, dlatego należy się im również w przedszkolu opieka pedagogiczna.
Spojrzenie na zabawy pod kątem liczby uczestników, kieruje uwagę na przyczyny samotnictwa dzieci lub szczególnej towarzyskości innych. Pomaga to ukierunkować współpracę z rodzicami, pogłębia poznawanie dziecka.
W zabawie kształtują się zadatki moralności, dzielności i przedsiębiorczości. Rozwijają one także myślenie, spostrzegawczość, pamięć, uwagę, orientację, wyobraźnię i inteligencję twórczą oraz poczucie estetyki, koleżeństwo, przyjaźń i solidarność. Uczą wytrwałości.
W zabawach i grach zespołowych dziecko dostrzega konieczność podporządkowania się regułom. Uczy się nie tylko wygrywać, ale i przegrywać.
Zabawy rozwijają również sprawność fizyczną dziecka, ćwiczą mięśnie, usprawniają działanie systemu nerwowego.
BIBLIOGRAFIA
Cieślikowski J., Wielka zabawa, Wrocław 1985, Ossolineum
Okoń W., Zabawa a rzeczywistość, Warszawa 1987, WSiP
Dyner W., Zabawy tematyczne dzieci w domu i przedszkolu, Wrocław 1971, Ossolineum
mgr Alicja Owczarek