W każdym wieku i działalności człowieka mogą powstać trudności. Pojawiają się one zarówno w nauczaniu jak i wychowaniu. O ich występowaniu świadczą nie tylko subiektywne odczucia nauczycieli i wychowawców, ale również rozbieżności między osiągnięciami uczniów i wychowanków a zakładanymi celami pedagogicznymi.
Trudności w uczeniu się wiążą się ściśle z trudnościami wychowawczymi. Często bywa tak, że związek ten jest tak silny iż niemożliwy jest ich podział. Dotyczy zarówno powstawania trudności, ich podłoża, jak i konsekwencji, do których prowadzą, oraz dynamiki wyrażającej się w narastaniu. Trudności rzadko wyrażają się w jednym objawie, to co obserwujemy ma zazwyczaj postać złożoną. Jedne objawy wskazują na trudności w przyswajaniu wiedzy, inne na zaburzenia w rozwoju osobowości.
Przyczyny trudności w nauczaniu bywają różnorodne, przy czym najczęściej mają charakter kompleksowy. Ogólnie można wyodrębnić trzy kategorie. Jedną stanowią czynniki ekonomiczno-społeczne, drugą biologiczno – psychologiczne, trzecią – pedagogiczne.
Czynniki ekonomiczno – społeczne
Niepomyślne warunki ekonomiczno-społeczne należy rozumieć szeroko, nie tylko jako niedomagania bytowe, wyrażające się w niezaspokajaniu podstawowych potrzeb związanych z prawidłowym utrzymywaniem organizmu człowieka przy życiu, ale jako braki w tym, co jest potrzebne do prawidłowego rozwoju. A więc zaliczamy tu złe warunki materialne rodziny, jak i sytuacje społeczne nie sprzyjające wykorzystaniu indywidualnych możliwości jednostki. Jedne i drugie są szczególnie groźne wtedy, gdy siła ich jest duża, a działanie długotrwałe.
Złe warunki bytowe mogą spowodować niedożywienie, nieprawidłowy rozwój fizyczny. Obniżając ogólną wydolność jednostki w działaniu, wpływają niekorzystnie na przebieg i rezultaty uczenia się. Złe warunki materialne rodziny mogą sprawić, że rezultaty uczenia się – mimo edukacji szkolnej – stają się ograniczone. Może o tym decydować mała ilość czasu jaki poświęcają rodzice dzieciom, ciasnota mieszkaniowa, brak miejsca do odrabiania lekcji, nadmierne obciążenie dodatkowymi obowiązkami domowymi. W wyniku czego dziecko jest zmęczone, jego działania mimo wysiłku mało wydajne.
Podobnie, jeśli chodzi o uczenie się, objawy te występują w przypadku zaniedbań kulturalnych. Przejawia się to głównie na poziomie potrzeb kulturalnych rodziców i możliwość ich zaspokajania, poziomu życia kulturalnego rodziny, kultury ogólnej i językowej, potrzeb estetycznych, życia towarzyskiego, autorytetu intelektualnego i moralnego, kultury technicznej i dostępu do środków służących upowszechnianiu kultury. Niskie wykształcenie rodziców, nasila trudności występujące u dzieci, sprawia, że są one częstsze. Dzieje się tak zarówno na skutek gorszych warunków domowych, jak i na skutek mniejszego zrozumienia przez rodziców potrzeb dzieci związanych z wykonywaniem zadań w szkolnych. Gorsze warunki polegają przede wszystkim na brakach w stymulacji zachowań poznawczych dzieci i w ich zaspokajaniu. Niepełne zrozumienie potrzeb późniejszych, w czasie trwania nauki szkolnej, wyraża się w niedostatecznej dbałości o warunki niezbędne do tego, by dziecko mogło skutecznie wykonywać zadania szkolne. Ponadto rodzice o niskim poziomie wykształcenia nie są w stanie okazać dziecku pomocy w przypadku, gdy nie radzi sobie ono z lekcjami. Dziecko jest skazane wyłącznie na własne siły, nie znajdując często zrozumienia dla swoich kłopotów.
Czynniki biologiczno – psychologiczne
Nie ulega wątpliwości, że zachowanie oraz rozwój fizyczny i psychiczny dziecka uzależnione są nie tylko od oddziaływań wychowawczych, lecz również od zadatków wrodzonych oraz od warunków w jakich się one rozwijają. Od tych zadatków i późniejszego kształtowania zależeć będą jego postępy w nauce.
Czynniki biologiczno – psychologiczne związane są z cechami jednostek. Trudność pojawia się nie tylko w przypadku złych warunków rozwoju, przyczyną jej mogą też być właściwości indywidualne jednostki nie sprzyjające osiąganiu wysokich rezultatów uczenia się. Właściwościami takimi są różnego rodzaju zaburzenia rozwoju umysłowego, emocjonalnego, społecznego. Przykładem może być okresowe zahamowanie rozwoju umysłowego bądź jego trwałe upośledzenie, które sprawia, że dziecko nie osiąga w uczeniu się rezultatów podobnych do tych, jakie uzyskują jego normalni rówieśnicy. Jeśli wymagania nie są dostosowane do jego indywidualnych możliwości, trudność jest nieunikniona.
Innym przykładem jest nadpobudliwość psychoruchowa. W tym przypadku dziecko nie wykazuje zaburzeń w rozwoju umysłowym, jest jednak tak niezrównoważone, że nie potrafi dużej zainteresować się czymkolwiek, szybko traci zainteresowanie, nie kończy zadań i związku z tym jest niezdolne do wnikliwych analiz.
Rzadziej spotykanym u dzieci zaburzeniem dynamiki procesów nerwowych jest zahamowanie. Podobnie jak w przypadku nadpobudliwości psychoruchowej, zaburzenie to może ujawniać się w jednej sferze funkcjonalnej bądź w wielu. Zwykle jest ono jednak wieloobjawowe. W szkole trudności te wiążą się z powolnością działania i niełatwym kontaktem. Dzieci te zdają się nie interesować niczym, jak gdyby wszystko było im obojętne. Przypuszczenia te są mylne, brak jest tylko zewnętrznych przejawów nieobojętności i zainteresowania. W związku z powolnością dzieci te często nie nadążają za biegiem lekcji, co powoduje, że nie są w stanie uczestniczyć w niej aktywnie. Czasem jednak gdy wszystko odbierają prawidłowo, wywołane do odpowiedzi zachowuję się bezradnie, ponieważ nagła zmiana sytuacji wprawia je w stan tak silnego zahamowania, że nie mogą ujawnić posiadanych informacji. W szkole dzieci zahamowane mają przeważnie opinię niezdolnych. Jeśli zdadzą sobie sprawę, że są tak spostrzegane, może to pogłębiać ich zahamowanie a trudności narastają.
Innym zaburzeniem jest brak prawidłowej lateralizacji, czyli funkcjonalnej przewagi prawej strony ciała nad lewą. Dzieci z lateralizacją osłabioną ustępują na ogół rówieśnikom w posługiwaniu się prawą ręką. U dzieci tych obserwuje się zaburzenia w orientacji przestrzennej, ujawniające się na gimnastyce gdy trzeba naśladować ruchy nauczyciela. Utrudnienia te mogą przejawiać się także na lekcjach geografii i geometrii. Brak dominacji prawego oka może również powodować trudności w czytaniu i pisaniu. Dzieci z lateralizacją lewostronną mają zazwyczaj trudności w uczeniu się pisania, ponieważ w większości języków jest ono dostosowane do czynności ręki prawej. Te same trudności występują w przypadku lateralizacji skrzyżowanej gdy jest zaburzona koordynacja wzrokowo-ruchowa.
Innego rodzaju trudności powstają w przypadku nierównomiernego rozwoju poszczególnych funkcji, gdy jedna z funkcji wykazuje poziom przeciętny bądź wyższy. Problem pojawia się wówczas, gdy oczekiwania dostosowuje się do funkcji wyżej rozwiniętych.
Przytoczone właściwości wpływają negatywnie na przebieg i rezultaty uczenia się niemal we wszystkich zakresach. Są również takie właściwości, których negatywny wpływ ogranicza się tylko do pewnych dziedzin np. leworęczność. Trudności przez nie powodowane mają zwykle zakres ograniczony i występują tylko w niektórych działaniach.
Czynniki pedagogiczne
Chodzi tu przede wszystkim o błędy w oddziaływaniach prowadzące do powstawania trudności. W śród tych błędów można wyodrębnić dwa rodzaje. Jeden z nich polega na niedostosowaniu wymagań do możliwości dziecka. W przypadku wymagań zbyt wysokich dziecko nie może osiągnąć zakładanych celów nawet przy sprzyjających warunkach zewnętrznych i dużych staraniach własnych. Powstającej trudności nie powodują więc czynniki ekonomiczno-społeczne bądź biologiczno – psychiczne, ale jedynie niewłaściwe oczekiwania. Stawianie wymagań zbyt wysokich jest zasadniczym błędem pedagogicznym, a nieuchronnym jego następstwem staje się brak realizacji celów, powstaje trudność niemożliwa do zlikwidowania bez korekty owych celów. Należy także pamiętać, że niekorzystne jest także formułowanie oczekiwań zbyt niskich. Z reguły obserwuje się w tym przypadku niezrealizowanie pełnych możliwości rozwojowych dziecka. Jeżeli bierzemy pod uwagę niebezpieczeństwa wynikające ze stawiania zbyt wysokich wymagań, to dlatego, że wymagania te szybciej i bardziej bezpośrednio prowadzą do trudności. Ponadto brak realizacji pełnych możliwości rozwojowych wynikających ze zbyt niskich wymagań często nie jest w ogóle dostrzegany jako trudność, nie ma wtedy bowiem rozbieżności między tym, czego oczekuje się od dziecka, a tym, co ono rzeczywiście realizuje.
Drugi rodzaj błędów w oddziaływaniu polega na stosowaniu niewłaściwych środków zdarza się to zarówno w przypadku oczekiwań dostosowanych, jak i nie dostosowanych do możliwości rozwojowych dziecka. Chodzi tu o niewłaściwe metody, sposoby postępowania dydaktycznego. Przykładem może być podający tok nauczania, ograniczający własną aktywność poznawczą dziecka i nie dostarczający nauczycielowi zwrotnych informacji, w jakim stopniu dzieci przyswajają przekazywane treści. Ograniczenie aktywności poznawczej ucznia z reguły wpływa obniżająco na jego rezultaty w nauce. Nieuzyskiwanie przez nauczyciela zwrotnych informacji o rezultatach uczniów w nauce, uniemożliwia mu dalsze dostosowywanie oddziaływań do potrzeb ucznia. Jest to sposób postępowania, w którego następstwie często w wiedzy ucznia powstają luki, uniemożliwiające dalsze czynienie postępów. Nie wykryte luki szybko powiększają się , brak zadowalających osiągnięć wpływa obniżająco na poziom motywacji, prowadząc do utraty zainteresowania i narastania zniechęcenia. Inne błędy to nie dostarczenie uczniom informacji o ich osiągnięciach, niewykorzystanie możliwych do stosowania wzmocnień, nadużywanie kar, postępowanie autokratyczne, bezwzględne narzucanie uczniom swojej woli w sytuacjach, gdy pożądane jest postępowanie demokratyczne. Niekorzystne następstwa nieprawidłowego postępowania ujawniają się zarówno w osiągnięciach dydaktycznych, jak i wychowawczych.
Bibliografia
„Wprowadzenie do psychologii” Z. Włodarski, A. Matczak
„Niepowodzenia dydaktyczne” Cz. Kupisiewicz
Opracowała:
Urszula Grudzińska
Zespół Szkół Publicznych w Lesznowoli